تأثیر انجام تمرینات یوگا بر نشانههای جسمانی و عاطفی اضطراب زنان
یلدا کاویانی (کارشناس ارشد روانشناسی، مربی یوگا)
اختلالات اضطرابی از شایعترین اختلالات روانپزشکی در جمعیت عمومی بوده و نسبت ابتلای زنان تقریباً دو برابر مردان است. این اختلالات بیشتر در زنان و در درجۀ دوم در مردان دیده میشود و افراد مبتلا در اثر احساسهای مزمن و شدید اضطرابی درمانده میشوند. این احساسها بهقدری نیرومند هستند که افراد مبتلابه این اختلال قادر نیستند فعالیتهای روزمرۀ خود را انجام دهند. این پژوهش باهدف بررسی تأثیر انجام تمرینات یوگا بر کاهش نشانههای اضطراب زنان شرکتکننده در کلاسهای تمرین یوگا صورت گرفته است. تجزیهوتحلیل دادهها نشان داد که انجام تمرینات دوماهۀ یوگا تأثیر معناداری بر کاهش نشانههای جسمی و عاطفی اضطراب زنان شرکتکننده در کلاس یوگا داشته است و در تأثیر آموزش یوگا بر کاهش اضطراب با توجه به گروه سنی و تحصیلات تفاوت معناداری وجود نداشت.
اضطراب یکی از عمدهترین مشکلات جامعۀ بشری است و تعداد بیشماری با آن دستبهگریبان هستند. این اختلال یکی از حالتهای روانشناختی است و از پریشانی جزئی در یک فعالیت روزانه تا بیماری ناتوانکننده را در برمیگیرد. اضطراب نوعی احساس بیم، نگرانی، دلشوره، عدم امنیت و ترس از خطری قریبالوقوع، درونی و مبهم است. اصطلاح یوگا درمانی به مفهوم کاربرد برخی از اصول و موازین علم یوگا در درمان مشکلات و اختلالات جسمانی و روانی – عصبی میباشد و درصورتیکه برای رفع مشکلات و اختلالات روانی به کار گرفته شود به آن «یوگا پسیکوتراپی» یا رواندرمانی با یوگا گفته میشود. مکانیسم رواندرمانی بهوسیلۀ یوگا یک شیوۀ رفتاری – شناختی – معنوی است. در بُعد رفتاری، آسانا (نرمشهای جسمانی)، پرانایاما (فنون تنفسی) و شاواسانا (روش آرمیدگی عمیق) مورداستفاده قرار میگیرد. در بُعد شناختی، شیوۀ نگرش سازگارانه و صحیح به زندگی و آموزش کنترل هیجانات در درسهای پراتی هارا و درسهای اصلاح کاربردی ذهن در یوگا سوترای پاتنجلی عنوان میگردد. در بُعد معنوی، داشتن یک پایگاه عقیدتی غیرمادی و اتکا به خدمات صادقانه و رشد ارزشهای غیر وابسته به موازین صرفاً اقتصادی – اجتماعی – سیاسی در درسهای یاما و نیاما عنوان میگردد. هاتا یوگا به طرق مختلف بر اضطراب تأثیر دارد. متعاقب تمرینهای یوگا، ترشح هورمون کورتیزول که با ایجاد تنیدگی در انسان ارتباط تنگاتنگی دارد، کاهش مییابد. همچنین هاتا یوگا برافزایش بازدارندۀ انتقال عصبی گاما آمینو بوتریک اسید مؤثر است. یوگا همچنین بهطور چشمگیری فعالیت سامانۀ عصبی سمپاتیک را کاهش میدهد و بدین طریق موجب کاهش اضطراب میشود. از دیدگاه روانشناسی تمرینهای هاتا یوگا با کاستن از تنش به سازگاری و تعدیل کمک میکند و با محدود کردن حالتهای ذهن و کاهش انگیختگی قشر مخ، آرامش جسم و ذهن را برای انسان به ارمغان میآورد و لذا از اضطراب میکاهد. بهطورکلی اثرات تمرینات هاتا یوگا بر اضطراب، اختلالات مرتبط با استرس و نیز بیخوابی بهروشنی بیانشده و در بیشتر کتابهای معتبر، اثر ریلکسیشن که جزء مهمی از تمرینات هاتا یوگاست در کنترل اضطراب و استرس پذیرفتهشده است. به نظر میرسد تمرینات هاتا یوگا توانایی کاهش پلاسمایی کاتکولامینها را دارد. همچنین بهطور چشمگیری فعالیت سامانۀ عصبی سمپاتیک را کاهش میدهد؛ بنابراین با توجه به یافتهها و نتایج مطالعاتی که بهخصوص در چند دهۀ اخیر بر تأثیرات مثبت یوگا تأکید کردهاند، میتوان با بهکارگیری این تمرینات در راستای بهبودی و حتی پیشگیری از این مشکلات گام برداشت. نشانگان عاطفی اضطراب شامل عواملی چون تشویش، خشم و عصبانیت، عدم انسجام روانی، وحشت و هراس است. بر اساس دانش یوگا، علل اصلی در بروز عصبانیت و اضطراب، عواملی چون شتابزدگی، بیمنطق بودن در فرایند تفکر، منازعات بیهوده، پایین بودن آستانۀ تحمل و تحریکپذیری بالا است که در مقابله با آنها اتخاذ نگرشهایی چون تسکین ذهن، نظم، توازن، آرامش و صفا در کنار انجام تمرینات تنفسی و حرکات بدنی مستمر توصیه میشود. نشانگان جسمانی اضطراب شامل مواردی چون ضربان قلب، فشارخون، بیخوابی، لرزش و تعریق است. واژههای جسم و روان چند سالی است در بسیاری از زمینههای ترویج سلامتی رخنه کرده است. هرچند کسی دقیقاً نمیداند ذهن و بدن چه میباشند و چگونه هرکدام بر دیگری اثر میگذارد. تعاملهای ذهن و جسم در غنیترین شکل خود با این امر سروکار دارند که چگونه تفکرات، ادراکات بر بسیاری از عملکردهای فرد اثر میگذارد. به نظر میرسد یکی از روشهای تعاملی که بر ابعاد روانی و فیزیکی انسان تأثیر گذاشته و موجب پرورش آنها میشود؛ تمرینات یوگا میباشد. در تحقیقاتی نشان دادهشده که تمرینات یوگا ازجمله تمرینات کششی، تنفسی، آرامسازی و مراقبه، میتواند از طریق پرورش و تقویت روحیه و ذهن به بهبود جسم و واکنشهای جسمانی به فشارهای روانی انسان کمک کند. نتایج مطالعۀ حاضر حاکی از کاهش نشانههای کلی و همچنین نشانههای عاطفی و جسمانی اضطراب در کلیۀ گروههای سنی و سطح تحصیلی در زنان براثر انجام تمرینات هاتا یوگا به مدت هشت هفته بود. با توجه به یافتههای پژوهش حاضر و سایر پژوهشهایی که در این راستا انجامشده و همچنین ازآنجاییکه تمرینات یوگا بهراحتی قابلآموزش بوده و با صرف کمترین هزینه میتواند تا حدود زیادی به کاهش نشانههای اضطراب کمک نماید و احساس آرامش را در افراد به وجود آورد، توصیه میشود که انجام تمرینات یوگا بهعنوان یک روش درمان غیر دارویی و مکمل در کنار دیگر روشهای درمانی برای کاهش اضطراب مدنظر قرار گیرد.