یوگا و کنترل هیجان ها (بخش دوم)

حس تسلط بر نفس خود، یعنی توانایی مقاومت در مقابل طوفان های هیجانی که بر سرنوشت اثر می گذارد، به جای «برده هوس» بودن از زمان سقراط، به عنوان صفتی پسندیده مطرح بوده است.

دوبوا ((Du Bois فرهیخته یونانی، لغت یونانی باستانی sophrosyne که معادل آن بوده است، به معنای «تفکر و هوش در اداره زندگی شخصی، تعادل و خرد متعادل» ترجمه کرده است.  هدف، دستیابی به تعادل است نه سرکوب کردن هیجان ها. هر احساسی در جای خود، ارزش و اهمیت خاص خود را دارد. زندگی بدون شور و احساسات، به زمین بایر سنگی می ماند که سرشار از بی حاصلگی است و زندگی غنایی ندارد. اما به نظر ارسطو، احساس مناسب مطلوب است، یعنی احساسی که با موقعیت تناسب دارد. هرگاه احساسات به شدت فرونشانده شوند، کسالت و فاصله ایجاد می کنند؛ و هرگاه از کنترل خارج شوند، یعنی شدید و دیرپا گردند، مرضی می شوند،  همان گونه که در افسردگی سکون آور، اضطراب فراگیر، خشم شدید و بر انگیختگی دیوانه وار دیده می شود. که در این شرایط توسل به درمان دارویی یا روان درمانی یا هر دوی آن ها برای بیرون کشیدن فرد از این حالات ضرورت پیدا می کند.

تعیین اینکه فرد تا چه حد می تواند بدون کمک دارویی بر تحریک مزمن مغز هیجانی غلبه کند نشانه ای از ظرفیت او، برای کنترل عواطف خویش است که در این راستا افراد برای مغلوب کردن حالات و احساسات بد تدابیر مختلف اتخاذ می کنند و راهبرد های مختلفی را انتخاب می کنند. درمیان این راهبردها می توان به یوگا اشاره کرد. یوگا با افزایش خود آگاهی در انسان، ظرفیت او را در جهت شناسایی بهتر، کنترل و مدیریت هیجانات  افزایش می دهد.

آساناهای یوگا به گونه ای طراحی شده اند که  با اثرگذاری بر سیستم عصبی مرکزی و پیرامونی، در عین حال که به انسان آرامش را هدیه می کنند، نشاط و شادابی را نیز در او ایجاد می کنند.  سیستم اعصاب مرکزی شامل مغز و نخاع شوکی می باشد. سیستم اعصاب پیرامونی شامل اعصاب نخاعی، اعصاب جمجمه ای و سیستم اعصاب خودکار می باشد. بطور کلی بخشی از سیستم عصبی خودکار که در شرایط هیجانی مانند خشم و اضطراب و … وارد عمل می شود شاخه سمپاتیک است و شاخه ای که از فعالیت سمپاتیک جلوگیری کرده و باعث آرامش و سکون می شود و در فعالیت های روزمره به طور طبیعی و آرام نقش دارد پاراسمپاتیک نامیده می شود.

بالا رفتن ضربان قلب، افزایش فشار شریانى، افزایش قدرت انقباضات عضله قلبى، انقباض عروقى که به سمت پوست و سیستمهاى گوارشى مى‏روند و متقابلاً افزایش میزان جریان خون به مغز، قلب و عضلاتى که مشغول فعالیت شدید هستند، جزو آن دسته از پاسخهاى فیزیولوژیک عمومى است که در شرایط استرس در اثر فعالیت این سیستم به محرک داده مى‏شود. دستگاه عصبى سمپاتیک همچنین باعث گشاد شدن مردمک چشم، کاهش فعالیت سیستم گوارشى از طریق کاهش حرکت آن و انقباض اسفنکترها مى‏شود. این سیستم با افزایش میزان گلیکولیز، قند خون را افزایش مى‏دهد. در اثر فعالیت سیستم سمپاتیک جریان خون مغز افزایش یافته و باعث تشدید فعالیتهاى روانى مى‏گردد. ترشحات غدد عرق افزایش، ولى غدد اشکى و بزاقى کاهش مى‏یابد. بنابراین، به طور خلاصه اینکه عملکرد اصلى سیستم سمپاتیک تحرک بخشیدن به بدن در شرایط اضطرارى و هیجانی مى‏باشد.

  سیستم عصبى پاراسمپاتیک یک سیستم اختصاصى با واکنش کند است، که بیشتر تمایل به ذخیره انرژى دارد. این سیستم مى‏تواند همزمان با سیستم سمپاتیک در شرایط تهاجم و گریز فعال شود. تحریک سیستم عصبى پاراسمپاتیک داراى اثرات مخالف با سیستم سمپاتیک است و باعث نگه داشتن موجود زنده در یک وضعیت آرام و بدون تنش مى‏شود. میزان ضربان قلب و فشار خون را کاهش داده، باعث افزایش فعالیت گوارشى، انقباض مجراى برونشى و انقباض مردمکها مى‏گردد. فعالیتهاى ذهنى در اثر فعالیت این سیستم نیز کاهش مى‏یابد.

روش های آرمیدگی همچون دم و بازدم های عمیق و آرمیدگی عضلانی یوگا وضعیت فیزیولوژی بدن را از حالت بر انگیختگی و انقباض شدید مثلا در اثر خشم را، به حالت برانگیختگی کم تبدیل می کنند و هم اینکه حواس انسان را از آنچه موجب تحریک شده است منحرف می کنند.

همچنین در شرایط اضطراب آور، تحریکات بدنی ناشی از اضطراب مانند ضربان سریع قلب، تعرق، لرزش بدن، خشکی دهان، و تکرر ادرار با ایجاد آرمیدگی در بدن و آسانا های تنفسی (پری پرانایام) کاهش می یابد. در شرایط بروز افسردگی، علائمی که در فرد دیده می شوند شامل: بی خوابی، احساس خستگی، و بی علاقگی بیش از حد در ممقابل انجام کار، نوعی بی حسی، سستی و به بیان مشخص تر، نوعی شکنندگی عجیب، همراه با بیقراری ناراحت کننده می باشند و سپس از دست دادن حس خشنودی پیش می آید. در این شرایط یوگا بوسیله تجسم سازی تصاویر خوشایند و آسانا هایی که سطح انرزی را بالا می برد، ایجاد نشاط می کند..

در دو مقاله سعی بر آن شد که بطور خلاصه خواص یوگا و اثر آن بر هیجانات صرفاَ از دیدگاه عصب شناختی مورد قضاوت واقع شود. چنانکه اگر قرار باشد این مطالب بطور گسترده تر ارائه شوند، اسناد و مدارک علمی بسیاری وجود دارند که بر خواص گوناگون آن تاکید دارند و هر روز بر تعداد آن ها افزوده می شود.

شبنم نوری، (کارشناس ارشد روانشناسی بالینی، پژوهشگر و مربی یوگا)