ایران یوگا ایران یوگا مرجع مقالات آموزشی یوگا
پرانا، نیروی هستی بخش و عملکرد وایوها
مولف: راضیه افخمی، مربی یوگا
پرانایاما مرحلۀ چهارم از مراحل هشت‌گانۀ یوگای خسروانی در کتابی به نام یوگا سوترای پاتانجلی می‌باشد. در این کتاب در تعریف پرانایاما آمده است: «کنترل پرانا یا تعدیل تنفس، عبارت است از توقف دم و بازدم که خود پس از استواری و مداومت در وضعیت یا نشتی که آسانا نامیده می‌شود، حاصل می‌گردد.»
بین تنفس و پرانا ارتباط تنگاتنگی وجود دارد گرچه این دو یکی نیستند. پرانا انرژی حیاتی موجود در هستی است که سبب حیات و قوام تمام موجودات هستی از جمله انسان است. البته به‌طور دقیق نمی‌توان پرانا را تبیین و تفسیر نمود بلکه فقط باید آن را تجربه کرد. پرانا عامل حیات و فعالیت ذهن بوده و بدون وجود آن، ذهن قادر به فعالیت نیست. این پراناست که ذهن را به فعالیت وا می‌دارد و نوسانات پرانا، باعث ایجاد افکار در ذهن می‌شود. پس کنترل پرانا منجر به کنترل ذهن خواهد شد. با کنترل تنفس‌ها، افکار کاهش یافته و ذهن با استمرار این تمرینات، از درگیری‌ها ومنیت‌ها خالی می‌شود. پرانایاما از دو کلمۀ «پرانا» به معنای زندگی، نیروی حیاتی، چی، کی و «آیاما» به معنای گسترش، کشش، هدایت و مهار کردن است. بنابراین «پرانایاما» یعنی گسترش و مهار تنفس که شامل دم، بازدم و حبس می‌باشد.
سوامی ساتیاناندا در تفسیر سوترای49 در مورد پرانایاما می‌گوید: «پرانا یعنی نفس و آیاما یعنی طولانی کردن یا عریض کردن. هرگاه تنفس کنترل شود مثل نگاه داشتن نفس، این کار را پرانایاما می‌نامند. یوگی‌های قدیم اعتقاد داشتند در هوایی که استنساق می‌کنیم ماده‌ای حیاتی و انرژی‌بخش به نام پرانا وجود دارد. هنگامی که پرانا را در ریه‌ها حبس می‌کنیم مواد زائد نابود می‌شوند و با بازدم عمیق خود این مواد را خارج می‌کنیم. زمانی که در اثر تنفس‌های کوتاه و سطحی، اکسیژن در مایع لنف کاهش می‌یابد قسمتی از موادغذایی موجود در مایع لنف، جذب سلول‌های بدن نگشته و تبدیل به سموم و اضافات بدن می‌شوند. اما با وجود اکسیژن کافی که در راستای تنفس‌های آرام و عمیق در بدن صورت می‌گیرد، موادغذایی به خوبی جذب سلول گشته و باعث افزایش ATP می‌گردند. اگر اکسیژن به اندازه کافی نباشد قند در مسیری قرار می‌گیرد که نهایتاً تولید الکل و اسید لاکتیک نموده و باعث خستگی بدن می‌شود.
علی‌رغم تنفس‌های نامنظم که موجب اختلالات مغزی و بدنی می‌گردند، تنفس‌های عمیق و آهسته و منظم، ذهن را آرام و سلول‌های مغزی را تغذیه می‌کنند. عمر انسان بستگی زیادی به طریقۀ تنفس او دارد. چرا که تنفس ارتباط مستقیم با قلب دارد. تنفس کند و آرام ضربان قلب را کند می‌کند. وقتی ضربان قلب کند باشد عمر انسان افزایش می‌یابد.
نفسی که با فکر و اندیشه و تحت کنترل اراده، هدایت و مهار شود، نیرویی هدایت‌بخش و انرژی‌زا خواهد بود که می‌توان آگاهانه در جهت تکامل از آن استفاده نمود. از این نیروی فوق‌العاده جهت درمان امراض علاج‌ناپذیر خود، دیگران و دیگر مقاصد سودمند نیز می‌توان بهره جست. به آرامی و یکنواخت و آگاهانه هوا را وارد بدن خود کنید و نفس را تا زمانی که احساس آرامش می‌کنید نگاه دارید. در هیچ یک از مراحل پرانایاما نباید فشاری به خود وارد کنید.
پرانا در تمام سطوح بدن انسان توزیع شده و برای حرکت، مسیرهای خاصی دارد که اصطلاحاً «نادی» نامیده می‌شوند. در هنگام تجربۀ استرس، خستگی، بی‌حرکتی، تنفس نامنظم، تغذیه نادرست، کارهای ناصحیح، ارتکاب گناه یا عدم انجام وظیفۀ صحیح ارگان‌ها و … انرژی در این مسیرها بلوکه شده و تولید مواد سمی می‌کنند. بنابراین انسان بیمار می‌شود. ما با جریان یافتن پرانا در بدن، این سموم را که عامل ایجاد بیماری‌های جسمی، روحی و روانی مختلف هستند، از بدن دفع می‌کنیم و بدن، حالت تعادل خود را باز می‌یابد. زمانی کیفیت پرانا تا حد عالی در بدن افزایش می‌یابد که انسان متعادل و همگام با طبیعت زندگی کند. به عبارت دیگر افزایش میزان پرانا در شخص، با هم‌سویی و هماهنگیش با جهان هستی و منبع و منشا آن یعنی خداوند ارتباط مستقیم دارد. در نظر بگیرید برای شاخه‌ای که از درخت جدا شده چه اتفاقی خواهد افتاد؟ شاخۀ دور مانده از اصل، نیروی دائمی و حیات‌بخش درخت را از دست داده و پژمرده، خشک و بی‌جان می‌شود. انجام تمرینات تنفسی، مدیتیشن، باندا، تغذیۀ سالم، حضور در طبیعت و … جریان پرانا را در بدن افزایش می‌دهند.
اقسام پراناها
جایگاه پرانا در قلب است. همان‌گونه که ذهن یکی است اما بسته به فعالیت‌هایش به اشکال مختلف متجلی می‌شود. پرانا نیز یکی است. اما پنج شکل به خود می‌گیرد که عبارتند از: پرانا، آپانا، سامانا، اودانا و ویانا. به عبارت دیگر پرانا در بدن پرانیک انسان به پنج گروه تقسیم می‌شود. جایگاه پرانا در قلب است. آپانا در مقعد، سامانا در منطقۀ ناف، اودانا در گلو و ویانا در تمام بدن پخش است. از آنجایی که تمرینات تنفسی مستقیما بر بدن پرانیک اثرگذار است، بنابراین قبل از انجام تمرینات تنفسی می‌بایست حتما انرژی‌ها را توسط آساناها متعادل کرده باشید. چرا که با اندکی توجه به تنفس، بدن پرانیک فعال شده و پنج پرانای (وایوی) فرد باید فعال و سیال باشند. به محض اینکه فرد به تنفس خود توجه می‌نماید این پنج وایو راه‌اندازی شده و اگر انسدادی سر راه‌شان وجود داشته باشد حال فرد دگرگون و بد می‌شود. در این قسمت به شرح مختصری در خصوص پنج وایو و شیوۀ سیال کردن آن‌ها می‌پردازیم:
1. آپانا وایو: غلیظ‌ترین و سنگین‌ترین انرژی‌هاست که در محدودۀ خط ناف و کف لگن قرار دارد. جهتش رو به پایین و مسئول امور دفعیمن‌جمله دفع ادرار، مدفوع یا دفع افکار و خاطرات ناخوشایند می‌باشد. آپانا با دو عنصر خاک و آب در ارتباط است که هر دو سرد و سنگین هستند و خصیصۀ سردی و سنگینی از این دو عنصر می‌آید. با تحریک مولاداهارا یا سواد هیستانا (همچون انجام حرکات خم به جلو) می‌توانیم آپانا را راه‌اندازی نماییم.
2. سامانا وایو: حد فاصل خط ناف و دیافراگم قرار دارد. سامانا به شکل افقی و موّاج حرکت می‌کند و دلالت بر هضم و جذب اعم از هضم وجذب غذا یا افکار و ایده‌های نو دارد. همچنین بر عنصر آتش نیز اشاره دارد. همان آتش گوارش که هضم و جذب را در بدن فیزیکی فراهم می‌کند. عدم تعادل در این وایو، سبب خشم و منیت می‌شود. جهت راه‌اندازی سامانا می‌توان از حبس نفس (دم یا بازدم)، آساناهای خم به عقب، خم به پهلو، قدرتی و یا تنفس‌های ضربه‌ای استفاده نمود.
3. پرانا وایو: حد فاصل دیافراگم و خط شانه قرار دارد. جهتش رو به بالاست، صاف حرکت می‌کند و بر اندامهای داخل قفسه صدری(قلب و ریه) اشاره دارد. بنابراین احساسات، عواطف، قدرت بیان و بیان مکنونات قلبی ارتباط مستقیمی با متعادل ساختن انرژی در این قسمت دارد. همچنین بر عنصر فضا نیز دلالت دارد. جهت راه‌اندازی این وایو می‌توان از تمام حرکاتی که با دست انجام می‌شود نیز استفاده نمود. در تنفس‌ها نیز دم سبب راه‌اندازی پرانا می‌شود.
4. اودانا وایو: از تمام انرژی‌ها رقیق‌تر و سبک‌تر است. اودانا به شکل مارپیچ حرکت می‌کند و جهت حرکت آن در اندامهای انتهایی یعنی دست‌ها، پاها و سر و گردن می‌باشد. اودانا در سر و گردن مارپیچ به طرف بالا می‌رود و در دست‌ها و پاها به جای مارپیچ، حلقه حلقه پایین می‌آید. عملکرد حواس پنج‌گانه، تحت کنترلش می‌باشد. جهت راه‌اندازی آن کافیست بر محل اتصال اندامهای انتهایی به تنه (دست‌ها، پاها، سر و گردن) کار کرد.
5. ویانا وایو: به صورت ریزشی از تاج سر تا کف پا به پایین می‌ریزد. حرکتش صاف و ریزشی است. عملاً نقش ویانا این است که هر قسمتی از بدن که انرژی آن کم است، آن قسمت را پوشش داده یا هر جا که انرژی گیر کرده و بلوکه شده با فشار انرژی اضافه‌تر، آن انسداد را برداشته و انرژی‌ها را متعادل نماید.
“ادامه ی این مقاله را در شماره 109 مجله دانش یوگا بخوانید”
