چگونه از ذهن خود محافظت کنیم؟

سوامی سواروپاناندا/ برگردان: پیمان حسینی

سوال: در کریشنا کتاب بهاگاوادگیتا می‌گوید: «شخصی که ذهنش را در کنترل خود دارد به سان چراغی که در مکانی بدون باد،  سوسو نمی‌زند و خاموش و روشن نمی‌شود، یوگا را در درون خویش تمرین کرده یا با یوگای درون درمی‌آمیزد.» سوامی شیواناندا در تفسیر این آیه می‌گوید: «مثال زیبایی است. یوگی‌ها هنگام صحبت در مورد تمرکز و ثبات ذهن، زیاد این مثال را به زبان می‌آورند.» آیا شما هم می‌‌توانید مانند شیواناندا، در مورد آیه توضیح دهید ؟

جواب: بی‌شک این تشبیهی زیباست. شعله در یک مکان بدون باد، تشبیهی از ذهن یوگی یا ذهن شخص مراقبه‌کننده است. حال چرا به قیاس نیاز داریم؟ به این دلیل درک ذهن بشر کار دشواری است. ذهن چندان مقولۀ ملموسی نیست. همان لحظه که متوجه افکار می‌شویم، ناپدید می‌شوند. بنابراین کریشنا برای توصیف یک ذهن مراقبه‌کننده از قیاسی زیبا بهره‌گرفته و آن را با ذهن بدون مراقبه و کنترل مقایسه می‌‌کند.

ذهن متزلزل و ذهن مراقبه‌ای

ذهن بدون کنترل و مراقبه  چونان شعله‌ای در برابر باد است. اگر درا ین حالت به شعله نگاه کنید می‌بینید که سوسو می‌زند و می‌لرزد. همین‌طور ذهن ما نیز در حالت بدون مراقبه، در حال سوسو و لغزش است. درون ذهن افکار و موج‌های فکری بسیاری وجود دارند که محتوای هر کدام با هم متفاوت است. ذهن در حالت غیرمتمرکز این‌گونه است. از سوی دیگر وقتی ذهن در تمرکز و مراقبه است مانند شعله‌ای که از وزش باد در امان است، استوار و یکنواخت است. حال معنی حالت مراقبه‌ای چیست؟

بر اساس تعالیم یوگا؛ ذهن برای اینکه در حالت مراقبه قرار گیرد؛ چهار شرط باید برقرار گردد. اولا ذهن باید پاک یا در حالت «ساتوا» باشد. به عبارت دیگر ذهن مراقبه‌ای فقط شامل افکار ساتوایی است و افکار راجاسی و تاماسی محدود شده‌اند. شرط دوم این است که ذهن باید کاملا تک‌جهتی یا در حالت «اکاگرا» باشد. این حالتی است که فقط یک موج فکری اجازۀ حضور در ذهن دارد. سومین شرط این است که تک‌جهتی بودن ذهن باید مداوم و پیوسته باشد. مثل تداوم ریزش روغن از ظرفی به ظرف دیگر. اگر شما دو ظرف؛ یکی خالی و یکی پر از روغن داشته باشید و روغن ظرف پر را به آرامی به ظرف خالی بریزید، جریانی مداوم و پیوسته از روغن مشاهده خواهید کرد. تمرکز یک ذهن مراقبه‌ای نیز به همین شکل مداوم و بدون وقفه است.

شرط چهارم این است که حالت مراقبه باید بدون تقلا و فشار باشد. در مراقبه هیچ فشار و تقلایی نیست. در حالت تمرکز، تلاش وجود دارد. سعی می‌کنیم ذهن‌مان را متمرکز نماییم، اما ذهن بر اساس عادت، همواره در حالت حرکت بوده و به‌خاطر خواسته‌های بیشمار تحقق نیافته، آشفته است. پس تمرکز فرایندی است که ذهن همیشه ذهن در حال فرار است و شخص سعی دارد آن را به نقطۀ تمرکز بازگرداند. در این فرایند مقداری سعی و تلاش وجود دارد. اما وقتی در این درگیری پیروز شدیم و به مراقبه رسیدیم، دیگر سعی و تقلا نمی‌کنیم و این کار، به امری بدون تلاش و درگیری تبدیل می‌شود. خلاصه این‌که وقتی ذهن خالص و تک‌جهتی است و وقتی این حالت به‌صورت مداوم و  بدون تلاش است، مراقبه یا دهانایا حاصل می‌شود.

حفاظت از ذهن

کریشنا می‌گوید ذهن مراقبه‌ای چونان شعله‌ای است که از گزند بادها در امان است. حال آن بادها چه چیزهایی هستند که باعث تزلزل شعله می‌شوند؟ در کتاب‌های مقدس یوگا گفته شده است که این بادها «پرانا وایو» هستند، یعنی جریان نیروی حیات که باعث می‌شوند ذهن ما بی‌ثبات و متلاطم شوند. «وایو» عنصری کیهانی است که جریان نیروی حیات را کنترل کرده و به عنوان «باد» یا «هوا» نیز شناخته می‌شود. جریان «پرانا» یا جریان‌های نیروی حیات بادهایی هستند که ذهن را بی‌قرار و متلاطم می‌کنند.

حال چگونه می‌توان از ذهن در مقابل بادها یا جریان‌های پارانایی محافظت کرد؟ اگر مثال چراغ یا شعله را در نظر بگیریم، برای محافظت از شعله در برابر باد باید جسمی محافظ دور تا دور شعله قرار دهیم. معمولاً از محافظی شیشه‌ای استفاده می‌کنیم. با استفاده از محافظ شیشه‌ای می‌توانیم در عین محافظت از شعله، توانایی رویت آن را نیز داشته باشیم. وقتی این محافظ اطراف شعله را گرفته، شعله از گزند باد در امان می‌ماند و بنابراین ثبات دارد.

“ادامه ی این مقاله را در شماره 115 مجله دانش یوگا بخوانید”